فورس ماژور در قراردادها چیست و به چه کار می‌آید؟

فورس ماژور معادل قوۀ قاهره یا قوۀ قهریه اصطلاحی در حقوق فرانسه است که به ظاهر برای اولین بار در قانون مدنی فرانسه (کد ناپلئون ) بکار رفته است . سپس درکشورهای دیگر- همین لفظ یا ترجمۀ آن- معمول شده و درحقوق بین الملل نیز به کار گرفته شده است. حتی در حقوق و کتاب های انگلیسی مورد استفاده قرار گرفته و رواج یافته است.
به طور خلاصه، مفهوم فورس ماژور حاکی از آن است که یک قرارداد ممکن است به علت ناممکن شدن اجرای آن به تشخیص دادگاه یا داور، منحل یا معلق تلقی گردد، دلیل این امر می تواند وقوع حادثه ی باشد که به طور معمول برای طرفین قرار داد غیر قابل پیش بینی بوده است.

به هر روی ، با چشم پوشی از گفت و گوهایی که در باره شرایط تحقق این نهاد حقوقی و حوزۀ تأثیر آن و جود دارد. کلیت آن مورد پذیرش سایر نظام های حقوقی و کشورهای متمدن قرار گرفته است. حتی درکشوری مانند انگلستان که اصولاً از نظام common law. و نه رومی – ژرمنی پیروی می کنند و خود دارای مفاهیم مشابهی نظیر « انتفای قرارداد» هستند، گاه از اصطلاح فورس ماژور نیز با همین نام استفاده می شود. درحقوق ایران نیز که متأثر از حقوق فرانسه است، این شرط، با نام اصلی خود یعنی «فورس ما ژور » یا همانطور که گفته شد با معادل هایی، نظیر قوۀ قهریه و قوۀ قاهره وارد قوانین شده است. گاهی نیز، بدون استفاده از این عنوان ها تنها به بیان ارکان ونتایج آن بسنده شده است.

تعریف فورس ماژور

بعضی از حقوقدانان فرانسوی بین فورس ماژور و حادثه غیرمترقبه (Cas Fortuit fortuitous event) فرق گذاشته و گفته اند که حادثۀ غیر مترقبه، حادثه ای درونی یعنی وابسته به فعالیت متعهد است مانند آتش سوزی ، عیب کالا، از خط خارج شدن راه آهن واعتصاب درپاره ای موارد؛ درحالیکه فورس ماژور حادثه ای برونی است مانند سیل، طوفان وغیره
در فرهنگ اصطلاحات حقوقی (Lexique de Termes Juridiques) در تعریف فورس ماژور چنین آمده است:
فورس ماژور به معنی عام هرحادثۀ غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتناب است که متعهد را از اجرای تعهد باز دارد. فورس ماژور موجب برائت است. فورس ماژور به معنی خاص در مقابل حادثۀ غیر مترقبه قرار می گیرد وعبارت از حادثه ای بیرونی است؛ بدین معنی که حادثه باید کاملاً بیگانه با شخص متعهد باشد (نیروی طبیعی ، عمل دولت ، عمل شخص ثالث)

معنی عام مذکور در این تعریف با معنای عامی که قبلاً با استفاده از کتاب معروف « ماژور» ذکر شده، تفاوتی ندارد، ولی معنی خاص آن متفاوت است و هردو معنی خاص در نوشته های حقوقی فرانسه دیده می شود . به عبارت روشن تر فورس ماژور درمعنی خاص گاهی برای حادثۀ غیر منتسب به شخص معین، غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتناب بکار می رود و گاهی درمقابل « حادثۀ غیر مترقبه ، برای حادثۀ برونی وبیگانه با شخص متعهد به هرحال فورس ماژور به معنی عام حادثه ای است که نمی توان آن را به تعهد مربوط نمود (ماده ۲۲۷ قانون مدنی ایران ) اعم از اینکه ارتباطی با قلمرو فعالیت متعهد داشته و « حادثه غیر مترقبه» تلقی شود یا صرفاً ناشی از عوامل برونی و جدا از متعهد باشد . چنانکه خواهیم دید در صورتی که عدم اجرای تعهد، ناشی از تقصیر متعهد باشد، فورس ماژور تحقق نخواهد یافت.
درحقوق امروز فرانسه بین فورس ماژور و حادثه غیر مترقبه معمولاً فرق نمی گذارد و در رویۀ قضایی فرانسه هر دو بطور مترادف بکار می روند؛ هرچند که بعضی از حقوقدانان فرانسوی و غیر فرانسوی هنوز بین این دو مفهوم تفاوت قائلند

به عنوان جمع بندی باید گفت در قرادادهای داخلی و نیز بین المللی، فورس ماژور یکی از موارد مهمی است که باید مورد تامل و تعمق قرار گیرد. از آنجا که این شرط رافع مسئولیت یکی از طرفینی است که از حوادث غیر قابل پیش بینی متاثر شده است. امروزه به دلیل دگرگونی های شدید و پرتواتر در فضای اجتماعی و اقتصادی بروز مصادیق فورس ماژور بیش از پیش محتمل گردیده است و لازم است که در تدوین قراردادها مخصوصا در حوزه بین الملل بیشتر به آن توجه داشت.